Terug naar de vorige index
Frederik van Eeden - De kleine Johannes
door drs. J.J. de Vries
Frederik van Eeden De kleine Johannes
Querido, Amsterdam (1941)
Samenvatting:
Johannes ligt in zijn bed en kan niet slapen.
Hij heeft de volgende dag een proefwerk over insecten,
maar heeft het gevoel dat er iets staat te gebeuren.
Hij bekijkt het schilderij "Wollewei" waar allerlei insecten op afgebeeld staan.
Plotseling ziet hij dat het portret van zijn oma tot leven komt en
ook het portret van zijn opa beweegt.
Zijn oma vertelt hem dat alle schilderijen leven en Johannes geeft aan
dat hij graag naar het schilderij "Wollewei" wil gaan.
Johannes wordt steeds kleiner (vandaar de titel De kleine Johannes)
en stapt het schilderij binnen.
Bij aankomst maakt hij kennis met de adellijke familie Van Vliesvleugel,
een wespenfamilie bestaande uit vader, moeder en zeven dochters.
Zij wonen in een rode chrysant. Johannes eet met de familie mee,
maar maakt zich niet geliefd door een lied te zingen over bijen.
Ook strijkt hij een bromvlieg, die dienst doet als basviool, dood.
Daarop vlucht hij op de rug van een hommel naar hotel "Het slakkenhuis".
De eigenaar van het hotel is een langzame slak en de buurman van
Johannes is een duizendpoot. Bij het ontbijt zijn alle insectengasten
onder de indruk van de kennis van Johannes. Hij weet hen te vertellen
dat de rups geen misdaadslachtoffer is, maar over enkele weken zal
veranderen in een prachtige vlinder. Als de insecten Johannes om
adviezen gaan vragen, raadt hij hen aan om gewoon hun instincten te volgen.
De insecten blijken nogal egoïstisch te zijn en praten alleen maar over zichzelf.
De parallel met de mensenwereld is duidelijk.
Johannes wil eigenlijk weer terug naar de lijst.
Na acht dagen rekent hij af met de hoteleigenaar en krijgt hij een lift van de vlinder,
die zojuist uit zijn cocon ontpopte.
De mannetjesvlinder ontmoet een vlindermeisje en samen met Johannes schrijft
hij haar een liefdesgedicht. Na enkele dagen ontaardt dit in een serieus diner
met de aanstaande schoonouders en krijgt de mannetjesvlinder toestemming voor het huwelijk.
Na het huwelijk vliegt het gelukkige bruidspaar weg en is Johannes weer alleen.
Johannes zwerft rond en op een dag loopt hij zich vast in een spinnenweb.
Hij weet zichzelf te bevrijden en doodt de spin.
Een teleurgestelde doodgraverskever nodigt hem uit voor een maaltijd met gebraden paardenvlieg.
Johannes accepteert zijn uitnodiging en gaat met hem mee naar zijn huis,
een ondergrondse gang met allerlei ledematen en skeletten.
De doodgraver vertelt Johannes over een dam waar de wereld ophoudt.
Dit moet de lijst zijn, waar Johannes naar op zoek is.
De doodgraver is van mening dat de hele wereld om de doodgravers draait.
Alle insecten komen immers uiteindelijk op zijn bordje terecht.
Na deze mededeling wordt de hele familie door een mol opgegeten en is Johannes weer alleen.
Johannes vraagt hulp aan een regenworm om weer naar boven te komen.
Deze raakt echter met zichzelf in de knoop en Johannes wendt zich tot een mier.
De mier vertelt hem dat er veel insecten zijn die graag advies zouden willen
hebben van de geleerde heer Johannes Pinksterblom.
Zij willen weten of zij zich goed gedragen volgens het insectenboek van Solms.
Johannes adviseert hen te doen alsof dit boek niet bestaat.
Daarna gaat Johannes met de mier mee naar het mierennest.
Hij vraagt aan alle mieren of ze willen helpen de regenworm uit de knoop te halen.
Bij terugkomst blijkt hij uit honderden stukjes te bestaan.
De regenworm wordt tijdens het 'noenmaal', gegeven ter ere van Johannes, opgegeten.
Johannes begint te huilen, omdat hij heimwee heeft naar de mensenwereld.
De mieren beloven hem te helpen. Tijdens hun tocht naar de lijst,
komen ze een ander mierenleger tegen.
De beide troepen raken in gevecht en Johannes wordt getroffen door een straal mierenzuur.
Als hij zijn ogen opent, merkt hij dat hij weer in zijn eigen bed ligt.
Niemand heeft hem gemist en op school gaat alles normaal.
Johannes maakt zijn proefwerk slecht, omdat hij het insectenboek van Solms niet goed geleerd heeft.
De juffrouw van Johannes beklaagt zich hierover bij zijn ouders.
Het liefst gaat hij weer terug naar de insectenwereld, maar het wonder geschiedt niet meer.
Titelverklaring:
Johannes Pinksterblom is de hoofdpersoon in het verhaal.
In dit boek van Van Eeden wordt tevens de insectenwereld beschreven.
Daarmee is dit boek eigenlijk ook een soort 'klein insectenboek'.
De ondertitel slaat tevens op het insectenboek van Solms, dat Johannes voor zijn proefwerk moet lezen.
De auteur:
Frederik Johannes Jan Arnold Van Eeden werd geboren op 2 maart 1913 in Den Haag.
Na zijn rechtenstudie in Amsterdam te hebben afgebroken, start hij een studie psychologie
in Nijmegen. In 1931 brengt hij reeds op 17-jarige leeftijd zijn eerste toneelstuk,
getiteld Bloed en liefde, uit.
Zijn literaire debuut maakt hij in 1932 onder het pseudoniem Bernard Majorick;
de gedichtenbundel Dryfnat en het prozastuk Gebit voor Nederland.
Grote bekendheid krijgt hij met Memoires of gedenkschrift en van Mr.
(in latere drukken minister) Pieter Baan (1937) en de kleine Johannes (1941).
Zijn fantasievolle en humoristische verhalen spreken zowel volwassenen als kinderen aan.
Op 22 december 1971 overlijdt hij in Bloemendaal.
Literaire stroming:
De kleine Johannes is geschreven in de periode van het surrealisme.
In deze tijd zijn fantasie en onwerkelijkheid een belangrijke factor in de kunst.
In het werk van Van Eeden komt dit met name in dit boek nadrukkelijk naar voren.
Het is een soort sprookje, waarin de gewone werkelijkheid met het onderbewuste wordt vermengd.
Genre:
Dit boek is een fantasieroman. De gebeurtenissen zijn onwerkelijk en berusten op fantasie.
Tijd en tijdvolgorde:
Het verhaal speelt zich af in de nazomer. Dat blijkt uit de 'noenmaal' bij de mieren.
De vertelde tijd is in principe één nacht en één dag.
In de belevenis van Johannes zijn dit echter enkele weken.
Het verhaal is geschreven in de verleden tijd en bevat meerdere vooruitwijzingen.
Plaats/ruimte:
Het verhaal speelt zich grotendeels af in het grote insectenrijk,
waar Johannes terechtkomt als hij het schilderij 'Wollewei' binnenstapt.
In mindere betekenis speelt het verhaal zich af in Johannes's slaapkamer,
in de huiskamer en op school.
Karakterbeschrijving en -ontwikkeling:
Johannes Pinksterblom:
De enige hoofdfiguur in het boek heet Johannes Pinksterblom.
Hij is een negenjarig jongetje met veel kennis over insecten
(hij moet immers het insectenboek van Solms leren voor school).
Zijn avonturen in het dierenrijk maken zo'n indruk op hem,
dat hij zelfs op school niet meer realistisch kan denken.
Johannes is een rond karakter.
De insecten:
De insecten worden weergegeven als karikaturen van mensen.
Zij beelden hierbij allerlei negatieve menselijke eigenschappen uit.
Ze zijn materialistisch, egoïstisch, oorlogszuchtig en bekrompen.
De enige positieve eigenschap is het instinct.
Door deze karikaturen verworden de insecten tot typen.
Thematiek:
Het verhaal draait om de fantasie van Johannes,
die spannende avonturen beleeft in de insectenwereld.
In De kleine Johannes worden diverse (negatieve) menselijke karaktertrekken beschreven.
De geportretteerde insecten beelden karikaturen uit van materialistische,
oorlogszuchtige en bekrompen mensen.
Motto:
"Noit tutti siamo esiliati, viventi entro le cornici di uno strano quadro.
Chi sa questo, vive da grande. Gli altri sono insetti."
Wij zijn allen ballingen, levend binnen de lijsten van een vreemd schilderij.
Wie dit weet, leeft groot. De overige zijn insecten.
(Leonardo da Vinci in een brief aan Gabriele Piccolomini)
Deze tekst is waarschijnlijk niet echt door Leonardo da Vinci geschreven.
Het verhaal gaat dat Van Eeden deze tekst zelf bedacht heeft en heeft laten
vertalen in het Italiaans. Wij worden weer eens voor de gek gehouden.
Taalgebruik:
Er wordt expres gebruik gemaakt van verouderde spelling,
maar dat maakt het boek niet minder levendig.
De tekst is eenvoudig te lezen en humoristisch.
Ook maakt Van Eeden afwisselend gebruik van taalgrapjes
(visitekaartje van een bij: 'was handelaar').
Vertelsituatie:
Er is sprake van een auctoriale vertelinstantie.
Dat blijkt duidelijk uit de volgende zin:
"Wij zullen nu horen van de wonderlijke avonturen ...".
Perspectief:
Hij-perspectief.
---einde(12-05-2011)---
Terug naar de vorige index
|