Terug naar de vorige index
J. Bernlef - Hersenschimmen
door drs. J.J. de Vries
J. Bernlef - Hersenschimmen
Querido, Amsterdam (1984)
Bespreking door drs. J.J. de Vries
Samenvatting:
Op een zondag staat Hendrik Jan Marsman uit het raam te kijken. Hij
wacht op de kinderen die elke schooldag langs het huis lopen om met
de bus naar school te gaan. Pas nadat zijn vrouw Vera hem vertelt
dat het zondag is en de kinderen dus niet naar school hoeven, weet
hij dat hij zich vergist heeft. Diezelfde dag blijkt Hendrik Jan steeds
vergeetachtiger te worden. Hij bevindt zich plotseling in het washok,
scheurt zonder enkele reden een krant aan stukken en kan de
kruiswoordpuzzel niet meer oplossen.
Hendrik Jan is een man van 71 jaar, die samen met zijn vrouw Vera
al vijftien jaar in Gloucester, Amerika, woont. Hun twee kinderen,
Kitty en Fred, wonen ver van hen vandaan. Hij is afkomstig uit
Nederland maar heeft lang in de V.S. gewerkt en gewoond.
Maandag geeft hij zijn vrouw suiker bij de koffie, terwijl ze al meer
dan tien jaar geen suiker meer gebruikt. Hij gaat met zijn hond
Wilders wandelen, maar hij verdwaalt. Tot overmaat van ramp raakt
hij ook nog eens de hond kwijt. Hendrik Jan wandelt naar de
antiquair en koopt een boek. De antiquair informeert naar zijn
mening over de vorige aanschaf, maar Hendrik Jan weet niet waar de
man het over heeft. Vera pikt hem uiteindelijk met de auto op, nadat
hij al een halve dag van huis is geweest. Die avond beweert Hendrik
Jan zich dingen te herinneren die volgens Vera nooit zijn gebeurd.
De verwarring neemt toe als Hendrik Jan zich boven wil gaan
scheren; iets wat hij al vijf jaar niet heeft gedaan. Hendrik Jan
informeert bij Ellen Robbins naar haar man, die echter al jaren
overleden is.
Hendrik Jan vindt plotseling een ansichtkaart van Kitty in zijn zak.
Hij vraagt zich af wie dat is. Na een uitgebreid ontbijt vertrekt
Hendrik Jan naar zijn werk, een laboratorium voor het epibreren van
somatosen - waar hij echter al vier jaar niet meer werkt. Om naar
binnen te kunnen, forceert hij een gesloten deur; daarna spreekt hij
de bestuurders van het laboratorium toe, die echter alleen in zijn
fantasie bestaan. Opeens beseft hij waar hij is en haast hij zich weer
naar huis. Op advies van de huisarts dokter Alzheimer toont Vera
hem het familiefotoalbum. Hendrik Jan kan zich nauwelijks iets
herinneren van al die mensen op de foto’s. Alleen de oude foto’s
roepen vage herinneringen op. De huisarts komt langs en Hendrik
Jan heeft ineens moeite met zijn Engelse uitspraak. Kort daarop
denkt hij dat hij een romanfiguur is in een boek van Móritz
Kuszczynka.
De vergissingen worden steeds omvangrijker. Hendrik Jan herkent
zijn eigen huisarts niet meer en wantrouwt hem omdat hij niet met
zure haringen kan omgaan. Hij ziet zijn eigen vrouw aan voor zijn
moeder en gooit, om de hond Wilders binnen te laten, een raam in.
Uiteindelijk schakelt Vera de hulp in van een verzorgster en Hendrik
Jan wordt vastgebonden op zijn bed. Vera en de verzorgster krijgen
overal de schuld van en Hendrik Jan gebruikt grove taal. Hij bevuilt
zijn eigen bed en krijgt de kans om weg te lopen. Hij verdwaalt,
maar de vuurtorenwachter brengt hem weer bij zijn vrouw terug.
Op de laatste dag - zaterdag - verscheurt Hendrik Jan alle foto’s uit
het album in een poging om het lot af te wenden. Diezelfde dag
brengt de ziekenwagen Hendrik Jan naar de inrichting. Hij is dan
echter al vergeten waar dit boek over gaat.
De auteur:
Het werk van J. Bernlef bestaat uit gedichtenbundels, romans,
verhalen en essays. Bernlef denkt dat hij een blinde dichter uit de
negentiende eeuw is. De schrijver wordt op 14 januari 1937 geboren
in St. Pancras. Hij debuteert in 1960 met de dichtbundel Kokkels.
Voor het prozawerk Stenen spoelen ontvangt hij in datzelfde jaar de
Reina Prinsen Geerligsprijs. Van 1958 tot 1971 en van 1977 tot 1987
is hij als redacteur verbonden aan de literaire tijdschriften Barbarber
en Raster. In de beginjaren ’zeventig debuteert hij als toneelschrijver
met het toneelexperiment Sterf de moord ofwel val dood, gevolgd
door In verwachting. Voor zijn totale oeuvre ontvangt hij in 1984 de
Constantijn Huygensprijs. In 1987 mag hij voor de roman Publiek
Geheim de AKO Literatuurprijs in ontvangst nemen en in 1994
ontvangt hij de P.C. Hoofdprijs wegens de toepassing van moderne
tekstverwerkingstechnieken.
Latere werken: Achter de rug. Gedichten 1960-1990 (uitgegeven in
1997). Verloren zoon (1997). Schijngestalten (1997, een bundeling
van Hersenschimmen, Vallende ster en Eclips).
Titelverklaring:
De herinneringen van de hoofdpersoon aan zijn verleden zijn, als
gevolg van het dementieproces, erg vaag. Hierdoor zijn zijn
herinneringen niet meer dan hersenschimmen.
Karakterbeschrijving:
Hendrik Jan Marsman:
Hendrik Jan Marsman is de hoofdpersoon . We hem pas echt kennen
door de gesprekken van zijn vrouw met anderen. Hierdoor
ontwikkelt Hendrik Jan zich tot een rond karakter.. Hij is een man
van 71 jaar, die sinds vijftien jaar met zijn vrouw Vera in de
Verenigde Staten woont. Samen hebben zij twee kinderen, Kitty en
Fred, en een hond, Wilders. Hendrik Jan heeft rechten gestudeerd.
Vóór zijn pensionering werkte hij als secretaris bij de
Intergovernmental Maritime Consultative Organisation in Boston.
Hendrik Jan is een gesloten en verlegen persoonlijkheid. In
Hersenschimmen dementeert Hendrik Jan snel, waardoor hij aan het
einde van het verhaal alleen nog flarden van herinneringen heeft.
Hendrik Jan heeft zich ontwikkeld van een hardwerkende man tot
een ‘hoopje mens’, volledig afhankelijk van andere mensen. Hij is
een uitgewerkt karakter.
Vera Marsman:
Vera is in het verhaal een bijfiguur, waarvan we maar weinig te
weten krijgen. Ze is een vlak karakter. Vera is getrouwd met Hendrik
Jan en de moeder van Kitty en Fred. Vera deed vroeger veel
vrijwilligerswerk in de bibliotheek. Door de dementie van Hendrik
Jan heeft ze zich ontwikkeld tot een sympathieke en zorgzame
vrouw. Ze doet er alles aan om Hendrik Jan te helpen en neemt
uiteindelijk de zware beslissing om haar man te laten opnemen in
een inrichting.
De kinderen van Hendrik Jan en Vera Marsman en de hond Wilders
zijn ook vlakke karakters evenals de huisarts.
Thema:
In deze psychologische roman kijkt de lezer mee door de ogen van
de dementerende Hendrik Jan. Hersenschimmen beschrijft het proces
van dementie. Hendrik Jan voelt zich verward en onzeker. Hij
verliest de greep op de werkelijkheid achter de feiten en lijdt aan
geheugenverlies. Ook vervreemdt hij meer en meer van zijn vrouw,
met wie hij al jaren getrouwd is.
Motto:
‘A touching dream to which we are all lulled.
But wake from separately.’
(The building - Philip Larkin)
Betekenis: een mooie droom waar iedereen wordt ingewiegd, maar
elk afzonderlijk uit wakker wordt. Het leven staat in het teken van de
dood.
Taalgebruik:
Er is afwisselend gebruik gemaakt van de tegenwoordige en verleden
tijd, waardoor heden en verleden door elkaar lopen. Je ‘beleeft’ het
verhaal vanuit Hendrik Jan’s standpunt door de, af en toe, brokkelige
tekstfragmenten. Met name aan het einde van het verhaal gebruikt
Hendrik Jan korte, onsamenhangende zinnen en woorden. Het is
daarbij dan nog maar de vraag, of Hendrik Jan de gebeurtenissen
naar waarheid vertelt. De vervorming van de taal is heel functioneel
voor de beleving van de lezer.
Vertelsituatie:
Er is sprake van een ik-vertelsituatie. Het verhaal wordt verteld door
Hendrik Jan Marsman, die zelf de hoofdrol speelt in het verhaal. Het
is eigenlijk een soort ooggetuigenverslag, waarbij de lezer de
gebeurtenissen en chaos in Hendrik Jan’s leven ‘meebeleeft’. Het
perspectief:- is dus het Ik-perspectief.
Het winterse landschap maakt dat er geen onderscheid gemaakt kan
worden tussen dingen. Alles lijkt op elkaar en vervaagt. Hendrik Jan
heeft dan ook een hekel aan de winter.
---einde(12-05-2011)---
Terug naar de vorige index
|