Han van Meegeren en de werkelijkheid door Hilde Klein-Optewinkel
Han van Meegeren was een van de belangrijkste Nederlandse schilders van de twintigste eeuw. Door zijn gedurfde interpretatie van de werkelijkheid kreeg hij brede invloed onder de Nederlandse beeldende kunstenaars. Schilders als Carel Willinck, Elmyr de Hory en Pyke Koch grepen terug op technieken en inzichten die door Van Meegeren ontwikkeld waren. Zowel aanhangers van het magisch realisme als enkele volgelingen van het surrealisme erkenden dat hij een diepe invloed op hun werk had. Toch greep hij zelf terug naar de traditie en het verleden van de zeventiende eeuw, waarin Nederland groot was op cultureel gebied en de Nederlandse schilderkunst bloeide.
Hendricus Antonius van Meegeren werd op 10 oktober 1889 in Deventer geboren als derde kind van katholieke ouders. Het geloof zou een inspirerend element in zijn schilderijen worden. Op de HBS (Hogere Burgerschool) viel hij al op door zijn tekentalent tijdens de lessen van Bartus Korteling. Zelf wilde hij zijn carrière in die richting voortzetten, maar zijn ouders, die meenden beter te weten wat goed voor hem was, oefenden druk uit om in Delft architectuur te gaan studeren. Toch bleef hij tijdens deze studie tekenen en schilderen. Een keerpunt in zijn leven kwam toen hij in 1913 een wedstrijd won die was uitgeschreven door de afdeling Algemene Wetenschappen van de Technische Hogeschool. Hij had een tekening gemaakt, min of meer architectonisch weliswaar, van het interieur van de Sint Laurenskerk in Rotterdam. Ook later zou het bouwkundige element af en toe in zijn werk opduiken. Door deze erkenning van zijn capaciteiten besloot Han van Meegeren zijn studie af te breken en hij meldde zich bij een tekenopleiding. Weldra bekwaamde hij zich in tekenen en schilderen en in 1917 al had hij zijn eerste tentoonstelling. Een reis naar Italië versterkte de historische elementen in zijn werk, dat vaak ook bijbelse taferelen weergaf. Algemeen kreeg hij erkenning als een bekwaam schilder, maar zijn werk ademde nog een traditionele sfeer. Het meeste bekend uit deze periode is het tekening van een hertje op de domeinen van prinses Juliana, zeer toepasselijk 'Het hertje' genaamd. De afbeelding symboliseert duidelijk de hoop.
Als secretaris van de Haagsche Kunstkring voelde Van Meegeren zich in het milieu van kunstenaars opgenomen. Toch knaagde er een ontevredenheid aan hem, hij wilde meer. Inmiddels was hij getrouwd en kreeg hij een dochter Pauline, die later Inez werd genoemd. In 1927, vier jaar na zijn scheiding van Anna de Voogt, trouwde hij opnieuw, deze keer met de ex-vrouw van een kunstcriticus. Zijn bewondering voor zeventiende-eeuwse schilders leidde ertoe dat hij hun werk niet alleen wilde evenaren, maar ook ging interpreteren. Op 7 februari 1930 kreeg hij zijn openbaring. Toen hij onder een boom lag te slapen, viel er een peer van het merk Gieser Wildeman op zijn hoofd. Als het ware wakker geschrokken door deze ervaring besefte hij dat hij de werkelijkheid moest vervormen. Uit dit inzicht ontstonden werken die enerzijds technisch knap en nauwgezet geschilderd waren, maar aan de andere kant een onbegrijpelijke en mysterieuze wereld weergaven. De 'Lachende cavalier' bijvoorbeeld, een werk dat sterk aan Frans Hals doet denken, toont ons een vrolijke drinkebroer die zich verbergt achter het geribbelde glas van een douchecabine. Ook de statische opbouw van de beelden en de fletse kleuren wijzen erop dat Han van Meegeren de werkelijkheid van zijn schilderijen relativeerde tot een plat vlak om juist daardoor zijn beklemmende boodschap te brengen.
Een dergelijke sfeer van het verleden wordt later, zij het met minder middelen, opgeroepen door Willinck als hij zijn 'Meisje in Renaissance-kostuum' schildert. Ook de Citer spelende vrouw ziet er realistisch uit, maar haar bestaand wordt voor ons versluierd door grote, inktachtige druppels, alsof Van Meegeren wil zeggen: kijk maar, het is nooit de werkelijkheid, maar een schilderij.
Indrukwekkend en beklemmend zij ook de vervormingen in 'Lezende vrouw'(1935-1936), van wie het hoofd (het verstand) heel groot is gemaakt, terwijl het gevoel ( het lichaam) verschrompeld is.
Weldra hing het werk van Van Meegeren in museum Boymans Van Beuningen en zelfs in het rijksmuseum. Met name de kunstverzamelaar Van Beuningen, een grote mecenas in de Nederlandse kunstwereld, was een grote bewonderaar van Van Meegeren, evenals de kunstcriticus Bredius. Ook in het Duitse Rijk telde de schilder vele, en zelfs hooggeplaatste fans, waarschijnlijk vanwege het diepreligieuze karakter van deze Duitsers. Een nieuwe fase in zijn stijl trad op toen Han van Meegeren rechtsreeks bijbelse taferelen ging verwerken. In Christus en de overspelige vrouw is de afkeer over het overspel meer dan duidelijk in de bijna dierlijke vervorming van de gezichten. Een kunstenaar als Salvador Dali had het niet scherper kunnen zeggen. Ook de overspelige zelf kan in haar gelaatstrekken niet aan de dierlijke weerzin ontkomen.
Een vergelijkbare gefragmenteerde wereld zien we in het Laatste Avondmaal, dat de kunstenaar in 1939 voor het eerst vorm gaf. Zo sterk werd hij door deze thematiek beklemd, dat hij in 1941 een nieuwe versie schilderde. Dit schilderij maakte automatisch de vorige versie tot het Één-na-laatste avondmaal.
Hoogtepunt van zijn oeuvre is echter de Mousegang. Hierin zien we een groep muisachtige wezens, zo genoemd vanwege hun lange neuzen of snuiten, om de tafel zitten. Het is alsof zij met hun neus de werkelijkheid (bijvoorbeeld die van het brood) willen opsnuiven en doorgronden. Met name voor dit schilderij kreeg Van Meegeren ook internationaal de aandacht die hij verdiende.

---einde(12-05-2011)---